Prof. Dr. M. ŞEHMUS GÜZEL’den Yeni Bir Kitap: FAHRİ PETEK : BİR HAYAT ÜÇ CAN

M. ŞEHMUS GÜZEL

FAHRİ PETEK :
BİR HAYAT ÜÇ CAN

TÜSTAV YAYINLARI, İSTANBUL, 2009.

Giriş:

Bu kitap üç kişinin : Fahri Petek’in. Eşi Neriman Hanım’ın. Ve tek kızları Gaye’nin. Bir hayat üç insan. Bir hayat üç yaşam.

Fahri Petek her zamanki Fahri Petek. “İzmirli Fahri” veya “Eczacı Fahri” diye de bilinir.

Bu dopdolu ve renkli yaşamının içinde her şey var : En önce ve en başta göze çarpan daha bir buçuk yaşından itibaren gezmeye başlaması : Çok kent, kasaba, mekan ve ev değiştirmesi.

Evet bir buçuk yaşında İstanbul’dan, İstanbul’un en çok sesli ve en çok dilli semtlerinden biri olan Rami’den, Bergama’ya taşınıyor aile. Çocukluğunu orada yaşadı Fahri Petek.

Ortaokul ve lise yılları Bergama, İzmir, Buca, İstanbul arasında mekik dokumakla geçti. Sonra İzmir, yeniden Bergama, yeniden İstanbul. Yeniden Bergama. Ve nihayet ver elini Paris!

Başka bir açıdan Fahri Petek’in hayatını eski bir komünistin anıları gibi okumak da mümkün. Evet yaşlı ama hâlâ genç dinozor konuştu denebilir : Nasıl komünist oldu Fahri isimli delikanlı? Marx, Engels veya Lenin okuyarak değil. 1930’larda halkının içinde yaşadığı, yaşamak zorunda kaldığı veya bırakıldığı durumu kendi gözleriyle görünce komünist oldu Fahri Petek. Yani bir anlamda en doğal biçimiyle benimsedi komünistliği. Türkiye Komünist Partisi (TKP) üyesi olduğunu kendisine 1940’ların başında Hadi Malkoç söyledi : ”Parti’ye alındın Fahri.”

Ama Gün Benderli’nin (TKP içinde daha çok Gün Toğay ismiyle tanınır) Su Başında Durmuşuz başlıklı anılarını (Belge Yayınları, İstanbul, 2003) okuduğundan beri içinde bir kurt var. Evet aynen böyle : TKP’ye “alındın” denilen herkes meğerse resmen “Parti’li” olamayabiliyormuş. Buyrun bakalım. Bu kanımca Fahri Petek’in yerinde olmayan br kuşkusu. Çünkü Hadi Malkoç “Parti’ye alındın” dediyse mutlaka TKP’ye alınmıştır.

Asıl önemli olansa şu elbette : 1940’ların başında Fahri Petek kendisini hem komünist olarak duyumsuyor hem de TKP’li.

Bir şey de daha eklemek gerek : Gün Benderli’nin kitabının kapağındaki fotoda Sabiha Sertel, Zekeriya Sertel, Nâzım Hikmet, Necil Togay, Gün Togay, Yıldız Sertel var : Ve kitapta bu insanların her biri hakkında şimdiye kadar hiç bir yerde okumadığınız şeyler bulacaksınız : Bu da yaşlı ama hâlâ genç dinozorun, Fahri Petek nam adamın, TKP ve komünistler hakkında farklı şeyler söylediğinin ispatı olacak. Herkesin işine yarayabilecek dersler var anlatılanlarda.
Evet Fahri Petek TKP kartı sahibi ol(a)madı. O yıllarda, o günlerde hiç kimseye zaten böyle bir kart verilmiyordu. Ama Haziran 1946’da kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi’nin (TSEKP) üyelik kartına sahip oldu.

Türkiye Cumhuriyeti’nde 1940’larda komünist olmak öyle kolay iş değildir. Zor meslektir komünistlik. Nitekim bunun sonucu ise iki “seçenek” bırakılır genellikle : Ya “kodes” ya da “sürgün”. Fahri Petek’in şansı var. Hiç hapse girmeden paçasını kurtarabildi.
Temmuz 1949’da Bergama’ya, İzmir’e, İstanbul’a, Türkiye’ye, eşine ve yeni doğmuş kızına, yani bebek Emine Gaye’ye hosçakalın dedi : Ver elini Paris! Ey Paris al beni kollarının arasına ne olur.
Devlet yakasını bırakmadı ama : 1960’ların hemen başında Petek Türkiye Cumhuriyeti “vatandaşlığından çıkarıldı”. Fransa’nın en iyi biokimyacılarından biri olarak ünü Fransa sınırlarını asmış bir bilim adamına Türkiye Cumhuriyeti’nin verdiği ödül buydu : Üzüldü elbette Fahri Petek.
Ama bilimsel çalışmalarına aynı bilgelik ve aynı kararlılıkla devam etti. Bilimsel toplantılar, bilimsel kongreler, kollokyumlar için Fransa dışına çıkabildi. Bir tek vatanına dönemiyordu. Yıllarını onun için, onun kurtuluşu için verdiği o güzelim vatanına : Bergama’nın bağları, İzmir’in rıhtım ve plajları, Kordon hele kardeşim gözlerimde tütüyor, Taksim Meydanı, Rami, Karagümrük, Üsküdar, Ayazpaşa, Adalar, onsuz. O onlarsız. “Bu devlet böyle bir şey işte kardeşim. Ne yapmalı?”
Yaşam sürdü : 12 Temmuz 2008’de Fahri Petek ve eşi evliliklerinin 62. yıldönümünü kutladılar.

Dile kolay : Altmış iki yıl. Altmış iki kere bravo !

1 Mart 2009’da Fahri Petek 87 yaşına girdi. Bu da az şey sayılmaz.

Bu zaman dilimi içinde çok acı çektiler evet. Evet bu da doğru : Bunun adı evrensel acıdır. Evet evrensel acıdır bunun adı. Çeken bilir.
Çok zorluk çektiler evet çok...Sürgün hayatı zor iştir : Yaşayanlar bilir.

Ama tek çocukları Emine Gaye’yi çok güzel yetiştirdiler : Ona daha minicik bir kız çocuğu iken son derece eğlenceli bir yaşam sunmayı bildiler : Ana ve baba belki aç kaldı ama o minik çocuk açlık nedir bilmedi : Ana-baba olmak sanatı budur işte! O acıyı, o zorlukları o minik çocuğa hissettirmediler. Gaye zaten bakın ne diyor : “Beni oyalamak için hep bir şeyler icat ettiler. Beni oyalamak, benim hoşça vakit geçirmem için oyunlar yarattılar. O günler benim için sevimli, eğlenceli günlerdi.”

Üç canla bir hayatı başarmanın bir adı da budur işte. Bilmem anlatabiliyor muyum?

* * * * * * * * *
SÖYLEŞİ:

M.Şehmus Güzel'in Fahri Petek'in yaşamını anlatan son kitabı üzerine Nuri Beyaz'la yaptığı söyleşi:

M. Şehmus Güzel’in yeni kitabı Fahri Petek: Bir Hayat, Üç Can TÜSTAV İktisadî İşletmesi Yayınları’nın «Sarı Defterler Dizisi»nin 11. Kitabı olarak Nisan 2009’da okuyuculara sunuldu. 1949’dan bu yana Paris’te yaşıyan ve ilk yılları epey zorluk içinde geçen, «sürgün zor meslektir»i iyi bilen, daha sonra biokimya alanındaki araştırma ve buluşlarıyla uluslararası ün kazanan ama ülkesinde unutturulmak istenen Fahri Petek’in hayatını çocukluğundan bugüne kadar alıp inceleyen M. Şehmus Güzel ile kitabını ve Petek’in hayat hikayesini konuşmak gerekiyordu. Biz de öyle yaptık. Buyurun söyleşimize.

-Hocam, merhaba. Fahri Petek’in hayatı nasıl ve neden ilgi ve inceleme alanınıza girdi?

-Merhaba Nuri. Kitabıma gösterdiğin ilgi için önce teşekkür etmek isterim. Ayrıca en vefalı okuyucum olman nedeniyle de bir dahaki kitabımı senin hayatına ayırmaya da burada söz veriyorum. Bir dahakini veya daha sonrakini, ama senin hayatın da bir roman, onu da mutlaka yazmak ve geniş okuyucu kitlesine ulaştırmak lazım. Şimdiden söyleyeyim beş parasız kaldığın günleri de yazacağım mutlaka, darılmaca yok. Tamam mı? Soruna gelince şöyle yanıtlayayım:
Fahri Petek’i 1980’lerin başında Abidin Dino’larda tanıdım. Daha önceden ismini duymuştum. Türkiye’de sol hareketin tarihine ilişkin kimi kitapta ismi geçen bir insan olması açısından da öteden beri merak ettiğim biriydi. Ama bütün bunlar onun hayat hikayesini yazmak için yeterli nedenler değildi. Zaman geçti. Abidin Dino’nun hayat hikayesini yazmaya başladığım sırada bu konuda söyleşileriyle bana yardımcı olabilecekler arasında Fahri Petek te vardı. Abidin için onunla yaptığım söyleşilerde Petek’in hayatını biraz daha yakından öğrendim. Ve o zaman işte bu hayatın mutlaka bilinmesinde yarar olduğunu anladım. Bunun üzerine Petek’le, eşi Neriman Hanım ve kızı Gaye ile bu amaçla konuşmalarımı sürdürdüm. Birçok kaset doldurdum. Onları tek tek bizzat çözdüm. Sonra yeniden görüşmeler yaptım, yeni sorular sordum, her meseleyi bütün yönleriyle öğrenmek için Petek’i epey yordum. Ben sordum o yanıtladı. Ben sordum o yanıtladı ve artık herşeyi anlattığı sonucuna ulaşınca oturdum yazmaya başladım. Metni bitirdim. Sonra bu metni Petek ailesi üyelerine verdim. Fahri ve Neriman Petek bir yandan Gaye Petek öte yandan metni okudular. Sonra hepimiz biraraya geldik. Kimi ekler ve düzeltmeler, kimi çıkarmalar yaptık ve kitab bu aşamalardan geçtikten sonra bu biçimiyle çıktı ortaya. Hani görücüye çıkmış denilir ya biraz öyle işte.

Bugün yayınlanan bu kitab daha önce yayınladığım Yılmaz Güney, Abidin Dino ve Remzi’nin (Raşa) özgeçmişlerine ilişkin kitaplarla akrabadır. Böylece 1940’ların sonundan bugüne Paris’lere gelen, onca zorluğa rağmen başarılı olan kardeşlerimizi, ustalarımızı, yoldaşlarımızı, arkadaşlarımızı anlatmak olanağı da buldum. Bu da az şey sayılmamalı. Daha yapılacaklar var ve onlar da bizi bekliyor elbette...
-Fahri Petek’in yaşamında ilgi çeken kilometre taşları nelerdir?

-Bana kalırsa hayatının tümü ilginç. Bu elbette bir konuyu, bir insanı inceleyen, onun hakkında bir şeyler yazan birinin kendisini konusuyla veya ilgilendiği kişiyle bütünleştirmesi sonucu söylenmiş sanılabilir. Böyle bir olasılık, böyle bir tehlike var mutlaka, ama burada hiç te öyle değil. İşte buyurun birlikte bakalım hayatının önemli dönemeçlerine:

Bir defa Balkanlar’dan göçeden bir ailenin üyesi olarak İstanbul’da, ama dikkatini rica ediyorum Nuri, herhangi bir mahalelde de değil çok sesli ve çok renkli Rami’de doğması başlıbaşına bir roman. Sonra Anadolu’dan Yunanistan’a «göç eden»lerin bıraktıkları boşluğu doldurmaları için hükümet kararıyla Bergama’ya yerleştirilmeleri de son derece ilginç. Eczacı babasını çocuk yaşta kaybetmesi ve bunun üzerine mesleğinin daha o yaşta, yani bir anlamda önceden belirlenmiş olması da öyle her zaman rastlanan cinsten bir şey değil. Bunun nedenini niçinini kitapta anlatıyorum. Yine daha çocukken Bergama’daki tek sinemayı işleten «Bolşevik» Cavit Bey’den öğrendikleri geleceğin delikanlısının oluşumunda belirleyici oluyor. Çocuk yaşta komünizmle veya haydi daha mütevazi bir dille solla diyelim, tanışması ve 1940’ların başından itibaren Türkiye Komünist Partisi (TKP) içinde faaliyet yürütmesi, Türkiye sol hareketi ve işçi hareketi tarihi açısından bilinmesinde yarar olan olaylardır. İstanbul’da Eczacılık Fakültesi’ndeki öğrencilik yıllları ve gördükleri,yaşadıkları da.1946’da yaşamına sadece altı ay kadar tahammül edilen Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (TSEKP) üyesi olması ve bu Parti bünyesinde yapabildikleri de...Bergama’daki eczacılık günlerinde bizzat tanık oldukları...ve nihayet değişik tehditler sonucu ülkesini, eşini ve o sırada yeni doğmuş kızını terketmek zorunda kalması ve Temmuz 1949’da Paris’e gelmesi de...

-Ben de oraya değinmek istiyordum. Birçok insan tutuklanmamak için veya yeniden gözaltına alınmamak için zar zor yakasını kurtarıp Paris’e geldi o yıllarda. Fahri Petek’i bu kadar acil bir biçimde tehdit eden bir şey var mıydı?

-Ne demek istediğini anlıyorum Nuri. Petek ülkesinde hiç gözaltına alınmadı. Bu daha çok şanslı olmasından kaynaklanıyor. Şansı yaver gitti, olması gereken yerde oldu ve hiç gözaltına alınmadı. Evet böylesi de çok enderdir. Ama başkaları da var. Petek’in şansı konusunda bir örnek vermek istiyorum: 16 Aralık1946’da İstanbul’da, İzmir’de, Zonguldak’a ve birkaç kentte daha TSEKP ve bağlı sendikalarının üyeleri ve yöneticileri, sabahın köründe evleri basılıp gözaltına alınırken Petek Bergama’da eczacılık yapıyordu ve bu sayade gözaltına alınmaktan ve daha sonra hapsedilmekten kurtuldu. Daha önceki TKP tutuklamlarında ise bağlı olduğu Hadi Malkoç’un gözalınta «çözülmemesi» ve Hadi Malkoç’a bağlı hücrelerin ortaya çıkarılamaması sayesinde Petek paçasını kurtardı Ama 1949’da terketmesi gerekiyordu ülkesini, çünkü Bergama’da tehditler ciddi boyutlar alıyordu. Bunları kitapta anlatıyorum. Büyük kentlerde bile komünist olarak yaşamak ve çalışmak çok zorken küçük bir kasabada bu daha da zordu. Evet artık kasabasında yaşaması mümkün değildi. Dahası Paris’e de elini kolunu sallamaya, turistlik
yapmaya gelmedi...
-Peki ne için geldi?

-O sırada Paris’te okuyan, çalışan ve yaşayan birkaç öğrenci ve işçi gencimizin oluşturduğu İleri Jön Türkler Birliği (İJTB) isimli yasal olmayan ama yasadışı da olmayan derneğin, Nâzım Hikmet’i özgürlüğüne kavuşturmak için yapmak üzere olduğu, yaptığı ve yapacağı eylemler için yardıma ihtiyacı vardı. Petek İJTB’ye yardım için geldi denebilir. Kendisi zaten aynen böyle söylüyor. Ve şakası da yok, nitekim gelir gelmez bu faaliyetlerin içine giriyor. İJTB hakkında çok şey bilinmiyor, ama gerek Petek’in anlattıkları gerekse bu konuda konuştuğum ve ne iyi ki birkaçı hayatta olan «Eski Tüfek» ama hala tıkır tıkır çalışan yoldaşlarının anlattıkları, Dünya Barış Hareketi üzerine o yıllarda yayınlanmış klasiklerde okuduklarım ve nihayat TÜSTAV Arşivleri’nden edindiğim belgeler sayesinde bu konuda orijinal şeyler yazabildim. Bu açıdan bakınca hem Türkiye sol hareketinin hem de işçi hareketinin tarihine bu konuda birkaç tugla veya kaldırım taşı daha yerleştirdik denebilir. Bu da çok önemli. Ve bunu Petek’in, yakınlarının ve o yıllardaki yoldaşlarının anlattıkları sayesinde gerçekleştirmiş olmaktan memnunum. Bunu bugünlerde biz yapmazsak kim yapacak?

-Haklısınız Hocam. Nâzım Hikmet’i Kurtarma Ve Eserlerini Yayma Komitesi’nin kurulduğunu ve yaptığı değişik faaliyetleri kitabınızda okudum. Daha önceleri Attilâ İlhan da kimi yerde bu işi bizzat kendisinin üstlendiğini yazdı. Bu konuda gerçek veya gerçekler nelerdir?

- Bu konu son derece ilginç. Petek bu meseleyle ilgili çok hoş şeyler anlattı. Diğer söyleşi yaptıklarım da. Petek Attilâ İhan’ı o daha çok gençken İzmir’de tanıyor. İlhan, Paris’e her geldiğinde Petek’le yakın arkadaşlık ediyor. Bu açılardan Petek onu her yönüyle tanıyor ve bize de anlatıyor. Burada Fransızca bir deyim kullanacak olursak, Petek i’lerin üstüne noktaları koymayı da ihmal etmiyor. Bunlar kitab okununca görülecekler. Attilâ İlhan’ın iyi şair ama aynı zamanda Abbas Yolcu kitabında örneğin epey abartmalı yazmayı seven şirin bir insan olduğu böylece ortaya çıkıyor. Kimse ona kızamıyor ama gerçekleri söylemeden de geçmek nâ-mümkün. Nerede ve niçin Nâzım Hikmet için eyleme katılmadığını, nerede Nâzım Hikmet şiirlerini okumak için koşarak geldiğini kitapta anlatıyorum. Şarimiz, ışıklar içinde yatsın, Paris’te kaldığı zamanlarda Seine Nehri’in ne tarafa doğru aktığını farkedememiş. İnanılır gibi değil ama Şair’in adını andığım kitabını okuyunca bu gerçek ortaya çıkıyor. İkinci baskısında yanlış(lar) düzeltilmeden duruyor(lar). Başka yanlışları ve başka abartmaları da var. Ama hepsini bu kitaba alamazdım. Ancak Fahri Petek’in yaşamına ve evlerine ilişkin yanlışlarını belirtmek, yazmak ve düzeltmek zorundaydım. Çünkü kitabım Petek’lerin hayatına ilişkin. Rahmetlinin yakınlarını üzmek istemem. Attilâ İlhan yaşarken bunları yazmak isterdim. Ama vakit bulamadım. Ve dahası «Kaptan»ın bu kadar erken bizi bırakıp gideceğini de tahmin etmiyordum. Attilâ İlhan gibi ortak hafızamıza mal olmuş isimlerin ölmesini kabul etmek mümkün değil. Gençlik yıllarında yazdığı kitabındaki birkaç hatayı da başına kakmamak lazım. İyi şiirler yazdı. İyi romanlar da. Eh o kadar yazan birinin arada bir, hele daha çok gençken, yaptığı hatasını da es geçebiliriz sanıyorum. Ayrıca hem Fahri Petek, hem Neriman Hanım, hem de Gaye Petek şair için sevimli şeyler anlattılar. Kitap ta bunlara da yer veriyorum. Şaire şaka yollu takılmak için şunu ekleyeyim isterseniz: Attilâ İlhan her halde Paris’te yürüdüğü ve «yürüttüğü» kadar hiç bir yerde yürümedi ve «yürütmedi». Kitabı da zaten Abbas Yolcu adını taşıyor ve o da bir baştan bir başa yürüyor. Kitabı baştan aşağı yürümek fiiliyle çekilebilir.

-O yıllarda Paris’te daha pek çok öğrenci, işçi ve gencimiz de vardı sanıyorum.

-Elbette. Onlar da anılarıyla kitapta resmi geçitte. Hepsinden bir iki anı aktardım. Hem Petek anlattı. Hem de diğerleri. Ve böylece 1950’lerin hemen başından itibarenki Paris çocukları(mız)ın portrelerini ve toplu fotograflarını vermeye çalıştım. Sadece isimlerini sıralamak için şunlar hemen akla ilk gelenler: Mübin Orhon, Abidin Dino, Güzin Dino, Avni Arbaş, Pertev Naili Boratav, Sevim Tarı daha sonra Sevim Belli olarak tanınan ünlü bayan siyasetcimiz, Ahmet İkizek nam-ı diğer «Kürt» Ahmet, «Çingene» Hakkı yani Hakkı Anlı, Hıfzı Topuz, Safter Tarin, Doğan aksoy, Kemal Baştuji, Tacettin Karan, Doğan Avcıoğlu, Remzi Raşa, Cahit Güçbilmez nam-ı diğer «Mırç», Hasan Akkuş...Bu arada bütün yarı aç yarı tok dolaşan çocuklarımıza bir yerde Sosyal Güvenlik Kurumu gibi ve beş kuruş almadan sağlık hizmeti sunan Doktor Japhet (İstanbul’da Cafer), Petek’in birçok Fransız arkadaşı,meslektaşıyla da tanışıyoruz. Ve onları da anlatıyorum. Böylece Petek te onları anıyor bir anlamda...

-Nâzım Hikmet Paris’e birkaç kez geldi.. Petek’lerle görüşmesi çok ilginç olmuş...

-Nâzım Hikmet Paris’e geldiğinde özgürlüğüne kavuşması için çabalayan herkese tek tek teşekkür etti. Ziyaret edebileceklerini ziyaret ettti. Bu arada elbette Petek’lere de geldi. O gün yanında Mübin, Abidin ve Güzin vardı. Çekilen fotograflarda misafirleri göremiyoruz ama Fahri ve Neriman Petek’in Nâzım’la çekilen fotoğrafları bu kitapta ilk kez yayınlanıyor. Neriman Hanım’ın o fotografta gözleri kapalı. Neden mi? Çünkü o gün «Nâzım o kadar içli, o kadar acılı şiirler okudu ki ağladık, ağladık, ağladık da ondan»...Nâzım herkese borcunu ödemesini bildi. Ve herkes te onu sevdi, bağrına bastı ve asla unutamadı. Nuri, istersen bu söyleşiyi Şair Baba’nın bir şiirinden birkaç satırla bitirelim:-Tamam Hocam, buyurun.

-Sağol kardeşim: İşte şu satırlarla:

"Yine görüşürüz dostlarım benim, yine görüşürüz. Beraber güneşe güler, beraber dövüşürüz."